330. ROCZNICA NADANIA PRAW MIEJSKICH SZCZUCZYNOWI

330. ROCZNICA NADANIA PRAW MIEJSKICH SZCZUCZYNOWI

Idee, które przyświecały Antoniemu Stanisławowi Szczuce, gdy zakładał i zaczynał budować Szczuczyn

Główne idee, które przyświecały Antoniemu Stanisławowi Szczuce, gdy zakładał i zaczynał budować nasze miasto zawarte są moim zdaniem w dwóch dokumentach stanowiących fundament i podstawę do rozwoju Szczuczyna. Mówię o Akcie Nadania Praw Miejskich i Akcie Fundacji i Lokacji kolegium pijarskiego oraz kościoła pw. Im. Najświętszej Maryi Panny w Szczuczynie. Zawarte w dokumentach treści potwierdzają fenomen A. St. Szczuki – wizjonera, człowieka, który wyprzedził swoją epokę, przyjaciela i doradcę Królów Polskich, podkanclerzego litewskiego, jednej z najwybitniejszej postaci ówczesnej Rzeczypospolitej.

W Prawie Miejskim Magdeburskim, które uzyskał Szczuka od Króla Jana III Sobieskiego 9 listopada 1692 r. W dosłownym tłumaczeniu z łaciny na polski czytamy:

„My, Jan III, z Bożej łaski Król Polski, Wielki Książę Litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, kijowski, wołyński, podolski,……

W Imię Pańskie. Na wieczną rzeczy pamiątkę.

„Oznajmiamy niniejszym pismem Naszym […] Stanął tu przed Nami urodzony Antoni Stanisław Szczuka, referendarz koronny, Nasz starosta lubelski, warecki i wiłkomierski […] iż nową Kolonię i Miasto, w dobrach swych dziedzicznych od nazwiska rodowego nazwane założyć pragnie […] Przeto z łatwością na to przystajemy i zgadzamy się, o co prosił […], iżby w swoich dobrach dziedzicznych, miasteczko albo miasto na wzór innych miast w Koronie mógł ulokować, […] Herbem zaś jego albo pieczęcią będzie gwiazda złota w polu białym z literami [nazwy] tegoż Miasta,…”

Założenie miasta w owym czasie niepokojów, wojen i zaraz to wyzwanie, wręcz odwaga. W XVII w. w Mazowszu lokowano tylko 9 miast. W latach 1670-1700 w tej części województwa mazowieckiego lokowano tylko dwa miasta Stawiski i Szczuczyn.

Inicjatywa Szczuki utworzenia w ziemi wiskiej miasta Szczuczyna wynikała zapewne z typowych dla założycieli innych miast prywatnych przesłanek – z chęci pomnożenia własnych dochodów oraz zaspokojenia ambicji osobistej. Chociaż większy nacisk należałoby chyba położyć na motywy ambicjonalne, gdyż miasto na etapie budowy i organizacji wymagało przede wszystkim nakładów finansowych, możliwych do ewentualnego zrekompensowania w dalszej przyszłości. W pobliżu Szczuczyna funkcjonowało założone w XV w. królewskie miasto Wąsosz, znajdujące się w 2 połowie XVII w. w upadku i założone w XVI w. prywatne Grajewo bardzo słabo rozwinięte. Założyciel Szczuczyna musiał, więc starannie zadbać o wyposażenie go we wszystkie atrybuty potrzebne do pomyślnego rozwoju.

Wedle wydanego w 1648 r. Dyszkursu o pomnożeniu miast w Polszcze o przyczynach rozwoju miast stanowią rzeki, porty, drogi, żyzna okolica, piękne położenie i sława miasta. Ludzi przyciągają miasta z dużymi jarmarkami, sławnymi uczelniami, trybunałami, siedzibami pańskimi. Ważne jest, więc zaopatrzenie miast w odpowiednie przywileje, zwolnienia od ceł i ciężarów publicznych. Przede wszystkim jednak o pomyślności stanowią przemysł i handel.

Dlatego Akt Nadania Praw Miejskich Szczuczynowi zawiera stwierdzenie:

„Kierując się zaś pożytkiem owego Miasta, targi cotygodniowe, dwa razy na tydzień to jest w każdy wtorek i czwartek organizować polecamy. Jarmarki zaś doroczne cztery, wedle zwyczajów w innych miastach panujących, po pięć dni trwające. Pierwszy na Świętego Jana Chrzciciela, drugi na Świętego Wawrzyńca Męczennika, trzeci na Świętego Michała Archanioła, czwarty na Świętego Marcina Biskupa każdego roku wyznaczamy.

Na które niechaj wstęp wolny mają ludzie wszelakiej płci, stanu i kondycji, jako też Kupcy i rzemieślnicy z towarami jakiejkolwiek nazwy i rodzaju

Przywilej lokacyjny króla Jana potwierdza August II przywilejem wystawionym 14 marca 1699 r. w Warszawie, dodając Szczuczynowi dodatkowo 5 jarmarków. Po klęsce pożaru w 1698 r. zwolnił również od podatków miasto na dalsze 30 lat.

Szczuczyn posiadał 9 jarmarków a inne miasta w regionie tak jak Wizna stolica regionu 3 jarmarki, Grajewo 2, Wąsosz 2.

9 jarmarków w roku przyjmując, że przeciętnie jarmark wedle przywileju mógł trwać nawet 5 dni, daje nam 9 x 5 = 45 dni, trzeba pamiętać o 2 dniach targowych we wtorki i czwartki. 52 tygodnie w roku odjąć, 9 w które trwają jarmarki daje nam 43 tygodni x 2 = 86 dni razem 45 + 86 = 131 dni targowych w roku. Dzięki operatywności Szczuki przez ponad cztery miesiące w roku, zjeżdżali się do Szczuczyna kupcy z Wąsosza, Stawisk, Rajgrodu, Bociek, Orli, Augustowa, Białegostoku, ale też Gdańska, Królewca, Mińska, jak też Prus i Warmi. Należy też pamiętać o odpustach kościelnych. Szczuka uzyskał również od sejmiku wiskiego wieczne zwolnienie miasta od podatków państwowych i innych ciężarów. W 1703 r. już, jako Podkanclerzy postarał się o zatwierdzenie swoich poczynań w ziemi wiskiej przez sejm lubelski.

W końcu XVII w. założyciel naszego miasta podjął udaną próbę stworzenia w Szczuczynie, silnego ośrodka sukienniczego.

Równocześnie w 1696 r. Antoni Stanisław dokonał razem z żoną Konstancją, wielkiego dzieła swego życia, fundacji kolegium pijarskiego i kościoła w Szczuczynie − pierwszej w tej części Mazowsza uczelni na bardzo wysokim poziomie. Szczuka, jako jeden z najświatlejszych ludzi w ówczesnej Polsce, wysoko cenił znaczenie wykształcenia, dlatego zależało mu na uczynieniu z nowo utworzonego miasta centrum oświatowego ziemi wiskiej oraz katolickiego ośrodka misyjnego na pograniczu pruskim.

Podczas jednej z kwerend przeprowadzonych w Archiwum Diecezjalnym w Łomży natknąłem się na kopię aktu fundacji i lokacji kolegium oraz kościoła pw. Im. Najświętszej Maryi Panny w Szczuczynie. W dokumencie zapisano m.in.:

„… Antoni Stanisław na Szczuczynie y [Radzyniu], Referendarz Koronny Lubelski Warecki Starosta […]. Oznajmuie komu to wiedzieć należy, teraz y na potomne czasy. Ponieważ […] potrzebna bydz może takowa fundacya, któraby […] ćwiczenia dziatek y nawracania do Wiary Świętey Katholickiey Rzymskiey, […], użyteczna była, […] w maiątku moim, nowey lokacyi, dziedzicznym Szczuczyn nazwanym […] funduyę y [osadzam] Kościół pod Imieniem Przenayświętszey Boga Rodzicielki Panny y Kollegium […] na szkół 7 parwę, infimę, grammatykę, syntaktykę, poezyją, retorykę, teologię moralną, a nie mniey, wolno iednak przyczynić więcey” .

Osadzenie pijarów w Szczuczynie miało znaczenie prestiżowe o wydźwięku nie tylko lokalnym, a także politycznym, gdyż umacniało rolę Szczuki nie tylko w ziemi wiskiej, ale i w sąsiednich Prusach oraz gospodarcze, ponieważ wpływało na rozwój miasta i dóbr.

W latach 1697 – 1701 właściciel Szczuczyna postawił budynek klasztoru, a następnie w latach 1701 – 1708 kościół pw. Im. Najświętszej Maryi Panny. Nieustalona jest natomiast do końca konkretna data budowy jednoskrzydłowego kolegium, przylegającego do kościoła od strony północnej. Kompleks klasztorno – kościelny w Szczuczynie usytuowano w południowo-zachodniej części miasta, na naturalnym wzniesieniu. I jest to obecnie jeden z piękniejszych obiektów tego typu w północno-wschodnim regionie polski, i na pewno pretenduje do miana „PERŁY BAROKU POLSKIEGO NA PODLASIU”.

Wcześniejsza koncepcja budowy obronnej rezydencji („palazzo in fortezza”) Szczuków w dolinie Wissy nie została zrealizowana. Jednak Antoni Stanisław koniecznie pragnął wybudować w Szczuczynie swoją rodową rezydencję. Plany pałacu Szczuków autorstwa J. Pioli były gotowe w marcu 1705 r. W liście do żony z maja tego roku Szczuka donosił o rozpoczęciu inwestycji:

„Jam dziś […] założył fundament na chałupkę naszą, pracowałem kielnią y za siebie i za W. M. ć, i za synów, a dway Sufragani za córki, bo ci obay błogosławili początkom”. Obecność biskupów przy zakładaniu fundamentów świadczy o rozmiarze przedsięwzięcia. W 1709 r. pałac był już pod dachem. Szczegółów dotyczących wykończenia i wyposażenia pałacu nie znamy. Wiemy, że w marcu 1711 r. pokoje „wietrzono i przepalano”, w 1716 r. zawieszano obrazy, ale już 5 października 1719 r. na polecenie wdowy zabrano ze Szczuczyna „na sześciu podwodach między innymi obrazy z złotymi ramami i inne sprzęta”.

Obok pałacu powstał ogród, którego autora, należy doszukiwać się w ogrodniku z pałacu Kazimierzowskiego z Warszawy. Ze źródeł wiemy, że ogrodzie pałacowym znajdował się staw. Planowano także, zamówić do ogrodu rzeźby. Miało to być „osóbek 12 do ogrodu i dzbany transparentes między sztakietami”, wykonane przez kamieniarza zatrudnionego w kościele, który wykonywał sztukaterię.

Według przekazywanej z pokolenia na pokolenie lokalnej legendy pałac miał być połączony z kompleksem klasztorno − kościelnym tunelem, którym to Podkanclerzy jeździł karocą. Faktem jest, że fundamenty klasztoru wykonane są metodą filarowo–łękową. Jest to metoda stawiania murów fundamentowych w technice punktowej (słupy połączone łukiem). Technika ta stosowana była na gruntach niestabilnych i bagiennych. Łuki, które były widoczne m.in. w piwnicach pod klasztorem, mogły się przyczynić do powstania tej legendy.

W latach 1700 – 1710 według ksiąg dworskich. Szczuka w Szczuczynie przebywał łącznie 660 dni, tak, więc blisko dwa lata. W trudnych politycznie latach 1706 – 1707 – 1710 nie odnotowano wydatków w Szczuczynie. Najdłużej 136 dni przebywał w naszym mieście w roku 1705, związane jest to najprawdopodobniej z budową siedziby rodowej.

Wolą założyciela i właściciela Szczuczyna Podkanclerzego Litewskiego A. St. Szczuki zawartą w Akcie Nadania Praw Miejskich było:

„W mieście onym [Szczuczynie] wszyscy jednym mają cieszyć się prawem i równi być mają wobec praw miejskich, wszyscy, z jakiegokolwiek byliby narodu, jeżeli tylko praw publicznych nie łamią, przyjęci do prawa być muszą, wykluczyć ich nie można. Iżby za zgodą […] Pana Dziedzica i Fundatora Miasto owo cieszyć się mogło z Naszej łaski wszystkimi i każdym z osobna przywilejem, jakie inne miasta posiadają., obejmujemy je taką samą ochroną – każdemu z jego mieszkańców ochronę przed niesprawiedliwością na zawsze obiecujemy…”

Janusz Siemion

(referat wygłoszony na uroczystej Sesji Rady Miejskiej w Szczuczynie 03.06.2022 r.)